Hành trình tìm 'thần dược' sâm Ngọc Linh 60 năm tuổi

Sau nhiều tháng đối mặt với thú dữ, biệt kích và sốt rét rừng, ông Long cùng đồng nghiệp đã tìm ra loài dược liệu quý hiếm - sâm Ngọc Linh, đưa nó thoát khỏi vòng "bí mật" của người dân Xê Đăng (Quảng Nam). 

Năm 1970, đang là giảng viên Đại học Dược Hà Nội, dược sĩ Đào Kim Long (quê xã Nhân Hòa, Mỹ Hào, Hưng Yên) nhận nhiệm vụ vào chiến trường miền Nam tìm cây thuốc cho người dân và bộ đội. Chàng dược sĩ 30 tuổi lúc ấy đang nằm viện điều trị bệnh thấp khớp teo cơ với một chân teo 4 cm, đi lại phải chống gậy.

Để tham gia chuyến đi, ông Long tự tìm cách chữa trị và chỉ sau hai tuần chân không còn đau, dù vẫn dựa vào gậy. Ông nhờ một người sửa bệnh án từ thấp khớp teo cơ thành đau chân do ngã, rồi vừa chống gậy vừa đeo balô gạch leo núi tập luyện. Hành trình đi bộ từ Bắc vào miền Trung sau đó đã giúp chân ông khỏi hẳn mà không cần nhờ loại thuốc nào.

Gần Tết Nguyên đán năm 1971, dược sĩ Long cùng 13 đồng nghiệp, trong đó có 9 sinh viên mới ra trường bắt đầu hành trình đi tìm thuốc. Họ phải vượt qua rất nhiều đoạn đường hiểm trở trên dãy Trường Sơn, chỉ cần sơ suất nhỏ là lao ngay xuống vực, chưa kể địch đánh bom khắp nơi.

Hàng tháng trời đi hết tây Trường Sơn, đoàn lại sang đông Trường Sơn, tìm thêm hàng trăm cây thuốc. Tháng 6/1972, tại một hội nghị dược toàn khu Trung Trung Bộ (khu 5), trong báo cáo về tình hình dược liệu ở khu vực, ông Long cho biết theo nguyên tắc lục địa trôi, nếu Nhật Bản tìm thấy sâm thì Quảng Ninh sẽ có, nhưng thực tế lại không. Còn ở miền Trung, muốn tìm sâm phải đến núi Ngọc Linh cao hơn 2.500 m so với mặt nước biển. 

Dược sĩ Đào Kim Long.

Suýt mất mạng vì tìm sâm

Kết thúc hội nghị, Khu ủy khu 5 quyết định thành lập đoàn lên núi Ngọc Linh tìm dược liệu quý, trưởng đoàn là dược sĩ Đào Kim Long. Ban y tế tỉnh Kon Tum cử thêm dược tá Nguyễn Thị Lê dẫn đoàn. 

Hành trang của dược sĩ Long là 7 cuốn Thực vật chí Đông Dương nặng hơn chục kg. Sau rằm tháng 10 âm lịch năm 1972, đoàn lên đường đến Kon Tum là 23 Tết. Để tìm sâm quý, đoàn chia làm hai nhóm, một do ông Nguyễn Bá Hoạt (nguyên Viện phó Dược liệu Việt Nam) dẫn đầu đi dưới chân núi, ông Long cùng học trò Nguyễn Châu Giang và dược tá Lê lên đỉnh núi Ngọc Linh. 

Đến làng Đắc Rơ Man (huyện H80), dược sĩ Long được trưởng bản mời uống rượu và kết nghĩa anh em. Biết ông từ Hà Nội vào lại là dược sĩ, trưởng bản mời các già làng, trưởng bản quanh núi Ngọc Linh đến nghe phổ biến tác dụng và cách chữa bệnh của một số loài cây cỏ. Buổi gặp gỡ giúp ông dễ dàng hơn khi đi qua các bản làng người dân tộc ở núi Ngọc Linh.

Đến Mô - Gia, ngôi làng đặt theo tên một một nhạc sĩ nổi tiếng, dược sĩ Long ngỏ lời nhờ dân địa phương dẫn đường nhưng bị từ chối, bởi họ từng cõng người Pháp lên núi nhưng bắt gặp rất nhiều bò tót hung dữ. Họ còn tin rằng Ngọc Linh là núi thiêng, ai lên đó sẽ chết.

"Chúng ta cùng là người Việt Nam, không phải người Pháp. Chúng tôi còn có súng và phương tiện tốt hơn trước, mọi người hãy đi cùng, đừng sợ", ông Long thuyết phục nhưng chỉ nhận được cái lắc đầu. 

Đường lên đỉnh Ngọc Linh hiểm trở, núi cao dựng ngược, 3 người cứ thế lần mò trong rừng với "người dẫn đường" là bản đồ pháo binh; trên vai vác khoảng 40 kg hành trang quân dụng, đồ ăn và súng. Họ phải cẩn thận với các nhóm biệt kích, các tộc người sẵn sàng vây bắt và rất nhiều thú rừng.

Theo sườn đông nam của núi Ngọc Linh, đến độ cao 1.800 m thì lương thực đoàn mang theo đã hết, trong khi đoạn đường lên đỉnh núi còn rất dài, mất cả tháng đi bộ. May mắn khi 9h ngày 19/3/1973, người học trò cầm một thân cây chạy lại hỏi: "Thầy ơi cây gì đây". Quan sát cành lá, thân nhiều đốt trúc cùng khóm hoa trắng li ti, ông Long biết ngay đó là loài panax, chi sâm quý hiếm.

"Em lấy cây ở đâu", ông Long hỏi. Người học trò chỉ về phía sau chỉ cách vài bước chân. Dược sĩ Long liền lấy con dao dắt trong người đào củ lên, rồi dùng đoạn gỗ gõ vào để đất rơi ra. Nhìn thấy từng đốt củ hiện ra, ông thì thầm với học trò Châu Giang: "Đây là cây chúng ta đang tìm". 

Như bị sâm hớp hồn, dược sĩ Long trải chiếc khăn trắng xuống mặt đất, đặt cây nhân sâm lên và cúi xuống hôn, rồi liên tiếp chụp ảnh. Ông và học trò Châu Giang còn khắc lên thân cây to dòng chữ: "Cây sâm đầu tiên được phát hiện ở đây". Họ quyết định nán lại xem còn bao nhiêu cây khác. Kết quả nhóm thu được 10 cây và thống kê thêm 100 loài thực vật. 

Cây sâm Ngọc Linh mọc hoang dại.

Cho rằng đây chưa phải trung tâm của sâm, 3 người tiếp tục leo cao. Đến 17h cùng ngày, ở độ cao 2.000 m so với mặt nước biển, đoàn gặp con suối và quyết định nghỉ lại vì trời tối. Đặt ba lô xuống, ông Long giật mình khi thấy sâm mọc bạt ngàn, hoa thơm ngát, ong bướm bay lượn. 

"Chúng tôi òa khóc vì biết đã đến được vùng có sâm Ngọc Linh", ông Long nhớ lại. Đoàn dựng trại và tạo lối đi riêng xuống suối lấy nước, tránh giẫm lên sâm. "Sâm mọc dày đặc, phải đi rất cẩn thận, từng tý một mới không làm tổn hại đến chúng. Tôi nghĩ nó đã ở đây rất lâu mà chưa có sự can thiệp của con người", ông nói.

Gạo không còn, thực phẩm chính của đoàn là rau rừng, nước sâm, nhộng ong và những thứ cây cỏ có thể ăn được. Sau gần một tháng chụp ảnh, ghi chép, nghiên cứu tỉ mỉ về quần thể, thổ nhưỡng, sinh sản phát triển của sâm, dược sĩ Long khẳng định loài này không đi từ Hoa Nam (Trung Quốc) hay Ấn Độ xuống mà là đặc hữu của Việt Nam.

Dược sĩ Long đặt tên nó là sâm Ngọc Linh, tên khoa học Panax Articulatus Kim Long Đào, sau này theo tên mới là Panax vietnamensis Hà Thị Dung và I.V Grushvistky. Đây là loài sâm thứ 20 trên thế giới, trước đó có ba loại nổi tiếng là sâm Trung Quốc, Mỹ và Triều Tiên. 

Củ sâm Ngọc Linh trên 50 năm.

Khi sắp hoàn thành cuộc điều tra, trong lần ông Long cùng học trò đi dọc suối tìm dược liệu thì một cô gái dân tộc Xê Đăng phát hiện, hỏi: "Các ông đi đâu?". Muốn bí mật việc đi tìm thuốc nên ông Long trả lời: "Chúng tôi đi bắn chim". Cô gái liền chỉ tay về phía trước "Cây đằng kia nhiều chim lắm", rồi chạy đi. Một lúc sau, hai thầy trò bị cả trăm người với súng ống, cung nỏ bao vây và bắt giữ. Họ tưởng ông Long là biệt kích.

Về đến đầu bản, đập vào mắt là đầu bò tót khổng lồ khiến ông sợ hãi. Hai thầy trò bị trói đứng giữa khoảng sân rộng chờ trưởng bản đến phán quyết. Trong tâm thế chờ đợi cái chết thì một tiếng nói vang lên: "Hai người này ta biết, họ lên núi tìm cây thuốc chứ không phải biệt kích".

"Hóa ra vị trưởng bản từng gặp tôi trong cuộc nói chuyện ở làng Đắc Rơ Man trước đây", ông Long nói. Hai thầy trò được thả, trò chuyện vui vẻ với dân làng. Trước khi về, dân làng còn cho hai người gùi khoai và mật ong.

Để cảm ơn công cứu mạng, ông Long lấy mấy củ sâm tặng trưởng ban. Ông còn hướng dẫn kỹ cách sử dụng, trường hợp nào thì dùng đến và không quên dặn: "Các ông phải giấu kỹ không được kể ra ngoài, nếu không quân giặc biết sẽ lấy hết". Cái tên "thuốc Giấu" ra đời vì vậy. 

Ra khỏi làng, ba người quay lại vùng ven suối thu thập thêm số liệu khoảng hai tuần, rồi quay về quân khu 5 (Nam Trà My). Hành trình trở về đầy khó khăn. Đoàn nhiều lần bị địch phục kích nhưng may mắn thoát. Có lần dựng lều ở bên bờ sông Tranh ngủ, về đêm một con hổ xuất hiện, ông Long dùng súng K54 bắn nhưng không trúng. Rất may nó lại chạy đi, nhưng ba người không dám ngủ tiếp. 

Sáng hôm sau, ông Long lại bị sốt rét. Lúc qua con suối, ông bị dòng nước cuốn đi, may mắn không sao nhưng sức khỏe giảm sút. 

Ngày 27/5/1973, dược sĩ Long mới về đến Khu 5, báo cáo trực tiếp với ông Võ Chí Công (Bí thư khu ủy) vào sáng hôm sau về chuyến đi vừa qua. Kết quả ông phát hiện 800 thuốc cùng sâm Ngọc Linh. Toàn bộ balô, ảnh, tài liệu cũng như ghi chép của ông Long được thu lại và gửi ra miền Bắc để nghiên cứu. 

Ông Long khẳng định rất khó mua được sâm Ngọc Linh.

Vì sao sâm ngọc Linh “được cả thế giới săn đón”

Việc tìm ra sâm Ngọc Linh đặt nền móng cho nhiều công trình nghiên cứu khoa học. Người đầu tiên tâm huyết theo đuổi, đưa nó ra thế giới là dược sĩ Nguyễn Thới Nhâm. Tháng 4/1974, với sự giúp đỡ của dược sĩ Nguyễn Văn Bàng (Viện Dược liệu Việt Nam), ông Nhâm đã có nghiên cứu ban đầu cho thấy sâm Ngọc Linh có chứa hoạt tính saponin giống với sâm Triều Tiên.  

Đầu năm 1975, được sự cho phép của Bộ Y tế, ông Nhâm (khi đó là Trưởng xưởng dược miền Trung Trung bộ và xưởng thủy tinh liên khu 5) mang sâm Ngọc Linh đi phân tích phục vụ đề tài nghiên cứu tiến sĩ ở Ba Lan. Công trình này đã chứng minh sâm Ngọc Linh có đầy đủ tác dụng như sâm Triều Tiên.

Năm 1987, tiến sĩ Nhâm (lúc này là Giám đốc Trung tâm sâm Việt Nam) đã hợp tác với chuyên gia hàng đầu đến từ các viện dược liệu ở Ba Lan, Nhật Bản... nghiên cứu về sâm. Nghiên cứu đã chỉ ra thân và rễ củ sâm Việt Nam chứa 52 saponin triterpen có tính kháng khuẩn, kháng ung thư, axid béo...

Trong đó có 26 saponin cấu trúc mới với tổng số hàm lượng là 10,82%. Giá trị này của sâm Ngọc Linh gấp 3 lần sâm Triều Tiên (chỉ có 26 saponin với tổng số hàm lượng là 3,52%); hai lần sâm Mỹ (chỉ 14 saponin với tổng hàm lượng là 3,83%) và Trung Quốc (23 saponin với hàm lượng 4,87%).

Bảng so sánh thu suất toàn phần hàm lượng saponin theo nghiên cứu của ông Nguyễn Thới Nhâm và đồng nghiệp.

Sau đó khoảng 50 công trình tiến sĩ, thạc sĩ ở các viện nghiên cứu hàn lâm khoa học khắp thế giới đã chứng minh sâm Ngọc Linh là vị thuốc đặc biệt quý, đứng trên cả sâm Triều Tiên, Trung Quốc và Mỹ. Tiến sĩ Nhâm cũng như nhiều nhà khoa học đã chứng minh ngoài tác dụng như các sâm khác, sâm Ngọc Linh vượt trội hơn hẳn, như tính kháng khuẩn, tác dụng với loại bệnh trầm cảm, lo âu....

Các công trình khoa học của Việt Nam đã chứng minh giá trị sâm Ngọc Linh còn ở chỗ giúp tăng hồng cầu, tiểu cầu; tăng miễn dịch, giải độc và tốt cho gan, thận. Nó góp phần chữa hều hết bệnh hiểm nghèo, thậm chí giúp người sử dụng thường xuyên trẻ lâu, không bệnh.

Tại nhiều hội thảo quốc tế, các nước đã thừa nhận "sâm Ngọc Linh là sâm quý nhất Việt Nam và là một trong bốn sâm quý nhất thế giới cùng với Triều Tiên, Mỹ và Trung Quốc". Theo ông Long, từ trẻ sơ sinh đến người già đều sử dụng sâm Ngọc Linh mà không lo độc, trong khi sử dụng sâm khác trẻ có thể bị suy thận, dẫn đến tử vong, người già thì mất ngủ.

Ngọc Linh là núi cao nhất miền Trung Việt Nam, nằm trên dải Trường Sơn, thuộc địa phận tỉnh Kon Tum và Quảng Nam. Từ xa xưa ngọn núi này đã tồn tại rất nhiều cây thuốc quý, nổi bật nhất là sâm Ngọc Linh. Loài sâm này hiện sinh sống ở huyện Nam Trà My (Quảng Nam) và Tu Mơ Rông (Kon Tum).

Ngày 12/4, tại Lào Cai, chủ trì hội nghị toàn quốc về phát triển dược liệu Việt Nam, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc cho rằng, ngành dược liệu vẫn chưa phát triển tương xứng với tiềm năng, dù đã có một số cây dược liệu có tính chất hàng hóa như: nghệ, thảo quả, táo mèo, atiso và một số sản phẩm từ sâm Ngọc Linh. Riêng về sâm Ngọc Linh, Thủ tướng dẫn lời các nhà khoa học cho rằng dược tính của sâm nước ngoài không bằng sâm Ngọc Linh.